Wiktoria Górzyńska
autorka
adwokat Tytus Mystkowski
redakator
Ukończyłem Uniwersytet Jagielloński na Wydziale Prawa i Administracji. Od 2016 r. jestem członkiem Szczecińskiej Izby Adwokackiej. Legitymuję się dziesięcioletnim doświadczeniem w zakresie świadczenia pomocy prawnej. Moje zainteresowania zawodowe koncentrują się w szczególności wokół prawa cywilnego, prawa karnego oraz prawa gospodarczego. Chętnie podejmuję się prowadzenia spraw konsumentów przeciwko bankom i innym instytucjom finansowym.
Instytucja błędu w prawie karnym nastręcza nie lada trudności interpretacyjnych. Jednocześnie, powoływanie się na błąd może stanowić skuteczną linię obrony
w niektórych sprawach.
Jednym z takich przestępstw, w których błąd może przesądzić o braku odpowiedzialności karnej jest przestępstwo obcowania płciowego z małoletnim poniżej lat 15 z art. 200 § 1 – 5 kodeksu karnego. W polskim prawie karnym funkcjonuje kilka rodzajów błędu, z których każdy niesie za sobą odmienne skutki prawne. Z punktu widzenia użyteczności najbardziej doniosłą rolę pełni błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, a więc ten stypizowany w art. 28 §1 kodeksu karnego.
Z uwagi na obszerność regulacji i skomplikowanie problemu na kanwie artykułu ograniczono się do przykładu przestępstwa z art. 200 § 1 kodeksu karnego.
Definicja błędu w prawie karnym
Zgodnie z brzmieniem art. 28 § 1 kodeksu karnego: nie popełnia przestępstwa, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego.
Ten krótki i z pozoru prosty w odbiorze przepis w praktyce okazuje się skomplikowany i kazuistyczny. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie, funkcjonuje kilka koncepcji błędu. Przyjęta przez autora tekstu koncepcja opiera się na twierdzeniu, że błąd jest rezultatem procesu błądzenia.
Powyższe sprowadza się do tego, że błądzący ma inne wyobrażenie o wycinku rzeczywistości od tego, jak faktycznie się ona kształtuje. Równolegle istnieje koncepcja, według której błąd – jako rozbieżność pomiędzy wycinkiem rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości sprawcy – polegać może na mylnym wyobrażeniu albo nieświadomości.
W ocenie piszącego te słowa, chociażby z uwagi na treść art. 30 kodeksu karnego (który stanowi o nieświadomości karalności) należy odróżniać sytuację, kiedy sprawca rzeczywiście błądzi, od tych, kiedy po prostu pozostaje w nieświadomości.
O błędzie można mówić bowiem jedynie w sytuacji, kiedy sprawca wyobraża sobie rzeczywistość inaczej, niż ona się kształtuje. Błąd sprawcy, chociażby z perspektywy językowej, opierać się może jedynie na jakichś założeniach, które okazują się sprzeczne z rzeczywistością.
Koncepcja, zgodnie z którą błąd polegać może zarówno na mylnym wyobrażeniu jak i nieświadomości, opiera się na założeniu charakteryzowania znamion jako pozytywne (takie, które dla bytu przestępstwa muszą zaistnieć) oraz negatywnych (dopiero ich brak pozwala na przyjęcie przestępstwa).
Nawet przy przyjęciu, że tak zwany „błąd co do faktu” polega na mylnym wyobrażeniu o rzeczywistości, które może przybrać postać urojenia lub nieświadomości od sprawcy wymaga się poczynienia odpowiednich ustaleń faktycznych. Ich brak uniemożliwia powoływanie się na instytucję błędu.
Nie rozstrzygając ostatecznie zagadnienia rozumienia błędu, należy przejść do analizy kolejnych kwestii związanych z treścią przywoływanego przepisu.
Nawet ograniczając się tylko do art. 28 § 1 kodeksu karnego, aby pokrótce scharakteryzować tą regulację, należy choć pokrótce wskazać, czym są znamiona czynu zabronionego, których ów błąd dotyczy. Zgodnie z brzmieniem art. 115 § 1 kodeksu karnego, czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. W konsekwencji, za znamiona czynu zabronionego należy uznać fragmenty tekstu prawnego.
Znamiona typu czynu zabronionego
Kiedy mówimy ogólnie o grupie znamion, które mogą wystąpić na gruncie każdego czynu zabronionego (niejako wyciągając je przed nawias), należałoby używać sformułowania „znamiona typu czynu zabronionego”. Mówiąc ogólnie o przestępstwie obcowania płciowego z małoletnim mamy bowiem na myśli ogólnie pojęty typ tego czynu zabronionego.
Upraszczając, wśród znamion typu czynu zabronionego wyróżnia się znamiona:
- podmiotu,
- strony podmiotowej,
- przedmiotu,
- strony przedmiotowej.
Znamię podmiotu odnosi się do sprawcy czynu zabronionego. Przyjmuje się, że czyn zabroniony może mieć charakter powszechny (kiedy dopuścić się go może każdy) albo indywidualny (kiedy podmiot przestępstwa musi odznaczać się jakąś specyficzną cechą – np. być funkcjonariuszem publicznym czy żołnierzem).
Znamię przedmiotu to inaczej dobro lub wartość chronione przez daną regulację lub ogół norm. Natomiast do strony przedmiotowej zalicza się zachowanie sprawcy, niekiedy także skutek tego zachowania się (w przypadku przestępstw materialnych), okoliczności modalne (czas, miejsce i sytuację popełnienia wskazanego zachowania się przez sprawcę) oraz przedmiot czynności wykonawczej.
Zdecydowanie najtrudniejszą do scharakteryzowania jest grupa znamion określanych jako strona podmiotowa czynu zabronionego. Polega ona na umyślności albo nieumyślności. Zgodnie z brzmieniem art. 9 § 1 kodeksu karnego, czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
Kolejny paragraf tego artykułu stanowi, że czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Co do zakresu czynu zabronionego pod groźbą kary, jaki musi wyobrażać sobie sprawca, wskazuje się, że powinien on wyobrażać sobie wszystkie znamiona przedmiotowe typu czynu zabronionego. W konsekwencji, należy dojść do konstatacji, że nie sposób przypisać komuś chęci popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary, w obliczu nieuzmysławiania sobie przez ten podmiot możliwości jego popełnienia swoim zachowaniem się.
Skoro nieuświadamianie sobie któregokolwiek ze znamion wyłącza możliwość przypisania zamiaru, to tym samym uniemożliwia przypisanie sprawcy umyślnego popełnienia czynu zabronionego.
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje zamiaru – bezpośredni (sprawca chce popełnienia czynu zabronionego) i ewentualny (sprawca godzi się na popełnienie czynu zabronionego, wcześniej przewidując taką możliwość). W kontekście zamiaru przyjmuje się, że ma on dwa aspekty – intelektualny i wolicjonalny.
Aspekt intelektualny sprowadza się do świadomość podmiotu o możliwości zrealizowania jego zachowaniem znamion czynu zabronionego, natomiast aspekt wolicjonalny to jego nastawienie do danego zachowania. Aspekt wolicjonalny uzależniony jest więc od zaistnienia w świadomości podmiotu obiektu zamiaru.
Co istotne, zamiar (albo też jego brak) to fakt psychologiczny, który podlega dowodzeniu w procesie jak wszystkie inne znamiona czynu zabronionego zarzucanego sprawcy.
Znamiona, co do których sprawca może pozostawać w błędzie
Należy zwrócić uwagę, że nie co do każdego ze znamion czynu zabronionego można błądzić. W przeszłości, tak zwane ustawowe znamiona przestępstwa, określano mianem „istoty czynu”. Określenie istoty danego czynu ma o tyle kluczowe znaczenie, że pozwala na wyodrębnienie elementów, które muszą znaleźć odzwierciedlenie w świadomości sprawcy czynu, aby móc przypisać mu działanie umyślne.
W ten sposób – jak opisano w Systemie Prawa Karnego pod redakcją R. Dębskiego – „(…) zasadniczym zadaniem zespołu znamion tworzących obraz przewodni danego typu przestępstwa (Leitbild) stało się wyznaczanie granic istotnego błędu co do faktów”[1].
W doktrynie wskazuje się, że sprawca nie może błądzić co do znamion podmiotu i strony podmiotowej, a więc co do tych znamion, które same są aktami świadomości i związanej z nią woli. Tak też sprawca nie może błądzić co do tego, czy sam jest podmiotem zdolnym do ponoszenia odpowiedzialności karnej (np. z uwagi na wiek czy stopień poczytalności), a także co do istnienia po jego stronie zamiaru popełnienia danego czynu zabronionego.
Charakterystyka błędu z art. 28 §1 kodeksu karnego
W art. 28 § 1 kodeksu karnego przewidziano, że nie popełnia przestępstwa ten, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. Na gruncie treści tego artykułu, błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego będzie nazywany także błędem co do faktu.
Usprawiedliwiony błąd to taki, którego sprawca nie mógł uniknąć. Dominuje pogląd, że kryteria usprawiedliwienia powinny mieć charakter obiektywny (kryterium tzw. wzorowego obywatela), a następnie powinny odnosić się subiektywnie do osoby sprawcy – jego warunków i właściwości osobistych.
Zgodnie z orzecznictwem, istnienie błędu co do znamienia nie musi być uwarunkowane wyłącznie zaistnieniem obiektywnie wywołujących go czynników zewnętrznych, ale może wynikać wprost z czynnika subiektywnego, a więc powstałych w umyśle sprawcy zakłóceń procesu poznania rzeczywistości[2]. W praktyce należy więc ocenić, czy dany sprawca rzeczywiście miał możliwość uniknięcia błędu.
Sąd Najwyższy przyjął, że nie może powoływać się na błąd co do znamion ktoś, kto tego błędu może w każdym momencie zdarzenia uniknąć w tak prosty sposób jak choćby próba nawiązania kontaktu z osobą pokrzywdzoną[3]. Nadto, w ocenie tego sądu nieporozumieniem jest utożsamianie błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego z brakiem umiejętności właściwej wykładni treści przepisu (poprawnej interpretacji znaczenia zwrotów określających znamiona czynu)[4].
W praktyce oznacza to, że dla popełnienia czynu zabronionego nie jest konieczne aby sprawca „myślał językiem ustawy”, co nie oznacza, że nie musi on uświadamiać sobie możliwości wypełnienia swoim zachowaniem się znamion czynu zabronionego. Chociaż powyższe brzmi niezwykle kazuistycznie w teorii, może mieć praktyczne przełożenie na sytuację sprawcy obcowania płciowego z małoletnim poniżej 15 roku życia, o czym później.
Skutki błędu
Usprawiedliwiony błąd co do faktu wyłącza odpowiedzialność karną za umyślny czyn zabroniony. W konsekwencji, w razie uznania przez sąd, że sprawca pozostawał w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, nie będzie on ponosił odpowiedzialności za przestępstwo umyślne. Do rozważenia pozostaje wówczas kwestia odpowiedzialności za nieumyślny typ czynu zabronionego, jeżeli ustawa akurat taką odpowiedzialność przewiduje.
W przypadku zaś uznania przez sąd, że błąd sprawcy był błędem nieusprawiedliwionym (można go było uniknąć), okoliczność ta będzie mogła mieć znaczenie na gruncie dyrektyw wymiaru kary. W sytuacji, gdy błąd sprawcy był usprawiedliwiony, ale ustawa przewiduje odpowiedzialność z tytułu nieumyślnego popełnienia danego czynu zabronionego, jest ona możliwa jedynie w formie tak zwanej nieświadomej nieumyślności.
[1]R. Dębski, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, System Prawa Karnego, red. R. Dębski tom 3, s. 387.
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 lutego 2019 r., opublikowano: LEX nr 2682523.
[3] Wyrok Sądu Najwyższego V KK 97/18, opublikowano: LEX nr 2645185.
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2001 r. V KKN 153/01, opublikowano: LEX nr 51846.
