adwokat Tytus Mystkowski
redaktor
Ukończyłem Uniwersytet Jagielloński na Wydziale Prawa i Administracji. Od 2016 r. jestem członkiem Szczecińskiej Izby Adwokackiej. Legitymuję się dziesięcioletnim doświadczeniem w zakresie świadczenia pomocy prawnej. Moje zainteresowania zawodowe koncentrują się w szczególności wokół prawa cywilnego, prawa karnego oraz prawa gospodarczego. Chętnie podejmuję się prowadzenia spraw konsumentów przeciwko bankom i innym instytucjom finansowym.
Zgodnie z brzmieniem art. 200 § 1 kodeksu karnego, kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Kolejne paragrafy tego artykułu penalizują inne czynności wykonawcze dokonywane wobec małoletnich poniżej 15 roku życia, co pozostaje jednak poza przedmiotem niniejszego artykułu.
Przestępstwo z art. 200 § 1 kodeksu karnego ma charakter powszechny. Oznacza to, że może się go dopuścić każdy. Jako problematyczną w doktrynie wskazuje się odpowiedzialność dwóch osób małoletnich poniżej 15 roku życia, które obcują ze sobą płciowo albo dopuszczają się wobec siebie innych czynności sprawczych, o których mowa w tym przepisie. Powyższe – jako że zakrawa na odpowiedzialność nieletnich – również pozostaje poza problematyką niniejszego artykułu.
Strona podmiotowa opisywanego czynu zabronionego to umyślność w zamiarze bezpośrednim albo tak zwanym zamiarze quasi-ewentualnym, kiedy to sprawca nie ma pewności, czy małoletni ma ukończone 15 lat, ale przewidując taką możliwość godzi się z nią, choć tego nie chce.
Można spotkać się także z orzecznictwem, które dopuszcza możliwość popełnienia tego czynu zabronionego w zamiarze ewentualnym – kiedy to sprawca nie ma pewności co do wieku małoletniego, a w konsekwencji dopuszczając się obcowania płciowego lub doprowadzając do poddania się innej czynności seksualnej, godzi się na to, że małoletni nie ukończył 15 lat.
Przedmiotem ochrony są obyczajność i prawidłowy rozwój moralny i fizyczny osób małoletnich poniżej 15. roku życia. Niekiedy przyjmuje się, że dobrem chronionym jest także wolność seksualna, z tym zastrzeżeniem, że można o niej mówić u małoletnich, którzy osiągnęli odpowiedni stopień rozwoju psychofizycznego.
Strona przedmiotowa przestępstwa określonego w § 1 polega na obcowaniu płciowym z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszczaniu się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadzaniu jej do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania.
Świadomość sprawcy co do wieku osoby małoletniej
Z uwagi na umyślny charakter opisywanego przestępstwa niezwykle istotnym aspektem jest istnienie po stronie sprawcy świadomości wypełniania jego zachowaniem wszystkich znamion tego typu czynu zabronionego. Jednym ze znamion czynu stypizowanego w opisywanym artykule jest wiek pokrzywdzonego małoletniego – poniżej 15 lat.
Mówi się, że w tym zakresie po stronie sprawcy musi istnieć zamiar co najmniej ewentualny[1]. Wobec tego, sprawca musi uświadamiać sobie, że ma do czynienia z małoletnim poniżej 15 roku życia, albo powyższe podejrzewać i godzić się z taką możliwością.
Znaczenie zgody osoby poniżej lat 15 na czynność seksualną
Nie ma znaczenia dla odpowiedzialności karnej fakt wyrażenia przez małoletniego, o którym mowa w art. 200 kodeksu karnego zgody na obcowanie płciowe lub inne czynności seksualne. Brak zgody małoletniego nie jest bowiem znamieniem tego typu czynu zabronionego.
Do tożsamych wniosków doszedł także Sąd Najwyższy stwierdzając, że: „Ustawodawca przyjął założenie o braku możliwości wyrażenia karnoprawnie skutecznej zgody w sferze życia seksualnego przez osobę, która nie ukończyła 15. roku życia. Polska regulacja art. 200 k.k. przewiduje zatem regułę, zgodnie z którą w każdym przypadku, gdy zachowanie polegające na obcowaniu płciowym z osobą poniżej 15 lat, albo dopuszczaniu się innej czynności seksualnej lub doprowadzaniu do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania z osobą poniżej 15 lat, stanowi czyn zabroniony.”[2].
Kodeks karny penalizuje każdą formę obcowania płciowego z małoletnim poniżej 15 roku życia. Niewykluczona z zakresu zastosowania tego przepisu jest także sytuacja, kiedy do obcowania płciowego (lub innych czynności wykonawczych penalizowanych tym przepisem) doszło z inicjatywy małoletniego. Nie ma przy tym też znaczenia, czy inicjatywa małoletniego zrodziła się przy braku jakichkolwiek form oddziaływania sprawcy w tym kierunku.
Błąd co do faktu a obcowanie płciowe z małoletnim
Artykuł 200 § 1 penalizuje jedynie umyślne obcowanie płciowe (i inne wymienione tam czynności wykonawcze) z małoletnim poniżej 15 roku życia. Wobec rozważań o stronie podmiotowej należy przyjąć, że sprawca – po pierwsze – musi wiedzieć, że osoba, z którą obcuje płciowo lub którą doprowadza do wykonania innej czynności seksualnej jest w takim wieku.
Sprawca musi mieć więc świadomość znamienia liczbowego opisanego w tym artykule. Dopiero po ustaleniu, że w świadomości sprawcy znalazła odbicie możliwość wypełnienia jego zachowaniem opisywanych znamion, można przejść do analizy jego nastawienia psychicznego do tego czynu.
Należy rozróżnić 2 sytuacje psychiczne podmiotu, w których będzie można mówić o wypełnieniu znamion czynu zabronionego tak zwanego wykorzystania seksualnego małoletniego. Kiedy sprawca ma świadomość wieku małoletniego i chce swoim zachowaniem wypełnić te znamiona – obcować płciowo, dopuścić się wobec niego innej czynności seksualnej, doprowadzić do wykonania takiej czynności lub doprowadzić do jej wykonania.
Z kolejnym wariantem możliwej na gruncie tego przepisu sytuacji psychicznej podmiotu jest ta, w której sprawca jedynie podejrzewa, że małoletni może być w wieku poniżej 15 lat, ale mimo tego podejmuje wobec niego opisywane zachowania, niejako godząc się, że swoim zachowaniem może wypełnić znamiona tego typu czynu zabronionego.
Przepis nie określa szczególnych okoliczności (czasu, miejsca ani sytuacji), w których można dopuścić się tego przestępstwa.
Ewentualny błąd sprawcy co do znamienia liczbowego należałoby oceniać przy uwzględnieniu kryteriów takich jak wygląd małoletniego, a w szczególności jego wzrost i ubiór w czasie czynu. Za relewantne kryterium uchodzi także stopień rozwoju psychicznego takiego pokrzywdzonego, uosabiany przez sposób i styl jego wypowiedzi, zasób słownictwa, a także podejmowane tematy.
Oczywiście, nie jest wystarczające jedynie samo powoływanie się przez sprawcę w toku wyjaśnień na to, że nie miał on świadomości co do wieku małoletniego. Konieczne jest zrelatywizowanie tych depozycji do osoby pokrzywdzonego. W toku postępowania Sąd ma szereg możliwości zweryfikowania wiarygodności takich wyjaśnień.
Własne obserwacje sądu
Po pierwsze, w sprawach między innymi dotyczących przestępstw z art. 200 kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego.
Wefekcie czynności dokonywanych z małoletnim (w specjalnym trybie), a w szczególności przesłuchania z udziałem biegłego psychologa, można określić stopień jego rozwoju psychicznego w stosunku do osiągniętego wieku. Chociaż równie istotną kwestią pozostaje jego wygląd zewnętrzny.
Zdarza się, że Sąd w takich sprawach powołuje się również na własne obserwacje, poczynione „w toku oględzin przesłuchania” małoletniego. W sprawach związanych z wykorzystaniem seksualnym małoletniego Sąd bowiem nie musi zetknąć się z małoletnim osobiście, ale na poczynienie własnych ustaleń pozwala mu wizualizacja wizerunku, sposobu zachowania i wysławiania się uwieczniona na nośniku zawierającym zapis przesłuchania. Na rozprawie głównej odtwarza się sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytuje się protokół przesłuchania.
Przyjmuje się, że nie przekreślają wiarygodności wyjaśnień oskarżonego co do jego świadomości w zakresie wieku pokrzywdzonego depozycje świadków będących osobami dlań najbliższymi. Częstokroć zeznania tych świadków prezentują bowiem nieobiektywną ocenę w zakresie znamienia liczbowego z art. 200 kodeksu karnego, która bazuje na niedostępnej dla oskarżonego wiedzy o rzeczywistym wieku pokrzywdzonej.
Znaczenie dowodu z opinii biegłego antropologa
W celu przeanalizowania wyglądu małoletniego w kontekście jego wieku, Sąd może powołać biegłego z zakresu antropologii.
Przeprowadzone przez biegłego badania antropologiczne możliwych do oceny cech morfologicznych ciała i twarzy rzutujących na zaawansowanie wieku rozwojowego pozwalają określić przedział wiekowy, w którym plasuje się pokrzywdzony. Bez wątpienia trudną jest sytuacja, kiedy w ocenie biegłego wiek małoletniego oceniany w oparciu o jego wygląd zewnętrzny można ocenić na przedział nawet od 13 do 17 lat, ale obraz cech morfologicznych twarzy i somatycznych ciała może jedynie sugerować wiek rozwojowy przekraczający15 lat[3].
Biegły może dojść wówczas do wniosku, że osoba, która nie dysponuje fachową wiedzą w zakresie antropologii nie byłaby w stanie prawidłowo ocenić rzeczywistego wieku małoletniego. W takiej sytuacji dla ustaleń sądu kluczowe mogą okazać się inne okoliczności towarzyszące zdarzeniu, a w szczególności deklaracje pokrzywdzonego co do jego wieku, jego zachowanie i sposób prowadzonej ze sprawcą rozmowy.
Oczywiście nie można od oskarżonego w danej sprawie wymagać, aby żądał od osoby, co do której ma wiedzę, że nie osiągnęła pełnoletniości – okazania legitymacji szkolnej, świadectw czy innych dokumentów zawierających datę urodzenia. Wydaje się to nadmierne w szczególności jeżeli zarówno na podstawie wyglądu zewnętrznego małoletniego, jak i osobistego kontaktu z nim, nie powziął on wątpliwości co do tego, że deklarowany wiek jest prawdziwy.
Podsumowując, w czasie czynu, sprawca musi obejmować swoją świadomością znamię liczbowe w postaci wieku poniżej 15 roku życia. Jest to znamię, co do którego może zaistnieć błąd z art. 28 § 1 kodeksu karnego, będący błędem istotnym. Szczególnego podkreślenia wymaga tu, że w wypadku znamienia liczbowego z art. 200 § 1 kodeksu karnego chodzi o ustalenie dotyczące subiektywnego wrażenia, które ukształtowało się po stronie oskarżonego podczas kontaktu z pokrzywdzonym.
Podsumowanie
Zagadnienie błędu, a w szczególności błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, należy do jednego z ciekawszych, a zarazem trudniejszych, zagadnień z zakresu prawa karnego. Z uwagi na skomplikowanie problemu i konieczność pogłębionej analizy zagadnień natury materialnoprawnej, zasadnym zdaje się skorzystanie z pomocy adwokata-karnnisty, który z tego rodzaju zagadnieniami ma do czynienia na co dzień. Skuteczność podjętej obrony zależy bowiem nie tylko od dobrej znajomości stanu faktycznego, ale również instytucji prawa karnego i umiejętności posługiwania się nimi w praktyce.
