Dawid Madecki
autorka
Bio
adwokat Tytus Mystkowski
redakator
Ukończyłem Uniwersytet Jagielloński na Wydziale Prawa i Administracji. Od 2016 r. jestem członkiem Szczecińskiej Izby Adwokackiej. Legitymuję się dziesięcioletnim doświadczeniem w zakresie świadczenia pomocy prawnej. Moje zainteresowania zawodowe koncentrują się w szczególności wokół prawa cywilnego, prawa karnego oraz prawa gospodarczego. Chętnie podejmuję się prowadzenia spraw konsumentów przeciwko bankom i innym instytucjom finansowym.
Odwołanie darowizny to nadzwyczajna instytucja, z której darczyńca może skorzystać tylko w ściśle określonych sytuacjach. Darowizna jest umową, na mocy której darczyńca bezpłatnie przekazuje obdarowanemu korzyść majątkową ze swojego majątku.
Między stronami tej umowy powstaje więź, po stronie obdarowanego związaną z moralnym obowiązkiem wdzięczności wobec darczyńcy. Co do zasady darowizna jest nieodwołalna a obdarowany nabywa trwałe prawo do otrzymanego świadczenia.
Jednak polski Kodeks cywilny przewiduje wyjątkowe okoliczności, w których darczyńca może odwołać darowiznę. Nie można tego dokonać dowolnie. Konieczne jest istnienie ustawowych powodów odwołania.
Przepisy prawa wyróżniają dwie główne podstawy odwołania darowizny:
- znaczące pogorszenie sytuacji majątkowej darczyńcy (gdy darowizna nie została jeszcze wykonana),
- rażącą niewdzięczność obdarowanego.
Kiedy możliwe jest odwołanie darowizny?
Najbardziej znaną i doniosłą przesłanką odwołania darowizny jest rażąca niewdzięczność obdarowanego. Prawo to przysługuje darczyńcy zarówno względem darowizny niewykonanej, jak i już wykonanej, nawet po latach od przekazania przedmiotu darowizny, o ile ujawni się spełniająca warunki niewdzięczność obdarowanego.
Na czym polega rażąca niewdzięczność?
Kodeks cywilny stanowi (art. 898 §1 k.c.), że darczyńca może odwołać darowiznę, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Ustawodawca nie definiuje tego pojęcia, ale wypracowało je orzecznictwo i doktryna. Ogólnie rzecz ujmując, rażąca niewdzięczność oznacza tylko takie zachowania lub zaniechania obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy w zamiarze nacechowanym negatywnymi intencjami (ze złą wolą) i które świadczą o poważnym braku lojalności czy szacunku wobec darczyńcy.
Muszą to być czyny świadome i celowe, nacechowane znacznym nasileniem złej woli obdarowanego. Chodzi tu przede wszystkim o działania wyrządzające darczyńcy poważny uszczerbek na jego dobrach.
Typowe przykłady rażącej niewdzięczności podawane w orzecznictwie to m.in.:
- Przestępstwo przeciwko darczyńcy: np. fizyczne zranienie darczyńcy, groźby wobec niego, znieważenie lub zniesławienie darczyńcy.
- Wyrządzenie poważnej szkody majątkowej: celowe działania obdarowanego, które wyrządzają darczyńcy dotkliwą stratę finansową.
- Świadome działanie na szkodę: uporczywe postępowanie obdarowanego przeciw interesom darczyńcy (np. sabotowanie jego działań, nękanie).
- Odmowa pomocy w potrzebie: sytuacja, w której obdarowany nie udziela darczyńcy niezbędnej pomocy w chorobie lub trudnym położeniu, mimo że mógłby to zrobić.
- Uporczywe zaniedbywanie relacji rodzinnej: np. uporczywe niewywiązywanie się z podstawowych obowiązków rodzinnych wobec darczyńcy (gdy obdarowany jest bliskim krewnym).
Istotne jest, że błahe konflikty rodzinne, zwykłe nieporozumienia czy jednorazowe przejawy nieuprzejmości nie wystarczą.
Kwalifikacja niewdzięczności
Niewdzięczność musi być kwalifikowana, czyli nacechowana szczególnym stopniem intensywności i obiektywnie krzywdząca darczyńcę. Znamion rażącej niewdzięczności nie stanowią z reguły czyny nieumyślne obdarowanego ani drobne uchybienia, które nie wykraczają poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów.
Przy ocenie zachowania bierze się pod uwagę także postawę darczyńcy, czyli jeżeli np. darczyńca sam swoim postępowaniem w pewnym stopniu przyczynił się do konfliktu lub sprowokował obdarowanego. Może to powodować że takiego zachowanie nie będzie można uznać jako rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Skutki stwierdzenia rażącej niewdzięczności
Aby skutecznie odwołać darowiznę, darczyńca musi złożyć obdarowanemu oświadczenie na piśmie o odwołaniu darowizny. Nie jest wymagana forma notarialna, wystarczy jasne, pisemne oświadczenie woli darczyńcy, doręczone obdarowanemu, w którym darczyńca stwierdza, że odwołuje darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności (lub innej podstawy) i wskazuje, na czym ta niewdzięczność polegała.
Od momentu skutecznego odwołania darowizna jest uważana za niebyłą, a obdarowany powinien zwrócić przedmiot darowizny. Zwrot następuje poprzez przekazanie przez obdarowanego danej rzeczy darczyńcy. Gdyby to nie było możliwe (np. sprzedał otrzymaną rzecz), musi zwrócić jej równowartość pieniężną. Należy pamiętać, że odwołanie darowizny nie przywraca automatycznie własności po stronie darczyńcy.
W przypadku darowizn wymagających przeniesienia własności (np. nieruchomości) potrzebne będą dodatkowe czynności takie jak dobrowolny zwrot darowizny aktem notarialnym albo, w razie odmowy obdarowanego, powództwo do sądu o zobowiązanie obdarowanego do przeniesienia własności z powrotem na darczyńcę.
Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności jest ograniczone terminem. Darczyńca ma rok na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie od dnia, w którym dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Po upływie tego terminu prawo do odwołania wygasa ostatecznie. Warto podkreślić, że liczy się chwila zdobycia przez darczyńcę informacji o przejawie niewdzięczności obdarowanego.
Nawet jeśli darowizna miała miejsce wiele lat wcześniej, roczny termin biegnie od momentu, gdy darczyńca dowiedział się o niewłaściwym zachowaniu obdarowanego.
W takich sytuacjach darczyńca od początku dawał zadośćuczynienie pewnej powinności (np. pomocy bliskiemu w potrzebie), więc prawo nie pozwala cofnąć takiego przysporzenia nawet w razie późniejszych konfliktów. Dodatkowo, odwołanie darowizny nie dojdzie do skutku, jeśli darczyńca (lub w razie jego śmierci jego spadkobiercy) nie zdoła udowodnić rażącej niewdzięczności obdarowanego.
W praktyce oznacza to konieczność zebrania dowodów potwierdzających niewłaściwe zachowanie obdarowanego (zeznania świadków, dokumenty, wyroki karne itp.).
W postępowaniu sądowym ciężar dowodu spoczywa na darczyńcy lub jego spadkobiercach. Jeśli nie uda się przekonać sądu o rażącym charakterze niewdzięczności, odwołanie darowizny może zostać uznane za bezskuteczne.
Podsumowanie
Rażąca niewdzięczność to takie postępowanie obdarowanego wobec darczyńcy, które świadczy o braku fundamentalnej wdzięczności i lojalności mimo otrzymanego dobrodziejstwa, jest to więc niewdzięczność rażąca, wykraczająca poza zwykłe przejawy niewdzięczności. Ta instytucja ma zapobiegać rażącej niesprawiedliwości – sytuacjom, w których obdarowany poważnie krzywdzi swojego dobroczyńcę mimo otrzymanego od niego dobrodziejstwa.
Odwołanie darowizny jest instytucją prawną chroniącą darczyńcę w wyjątkowych sytuacjach. Umożliwia ono odzyskanie przedmiotu darowizny, gdy po stronie darczyńcy zaszły okoliczności podważające sens dalszego utrzymywania skutków darowizny. Skrajnie niewłaściwe postępowanie obdarowanego wobec darczyńcy (rażąca niewdzięczność) lub nagła zmiana na gorsze sytuacji życiowej darczyńcy uniemożliwiające mu wykonanie zawartej umowy bez popadnięcia w niedostatek.
W razie odmowy zwrotu przedmiotu darowizny, darczyńca musi przed sądem wykazać istnienie przesłanek odwołania (np. udowodnić rażącą niewdzięczność). Takie uregulowanie instytucji stanowi zatem wyważenie interesów obu stron umowy darowizny. Z jednej strony zabezpiecza darczyńcę przed niedającymi się zaakceptować nadużyciami jego dobroci. Z drugiej zaś stosunkowo wysoki stopień formalizmu zabezpiecza stabilność skutków spowodowanych przez dokonanie darowizny.
