Patryk Chrzanowski
Pod redakcją Adw. Tytusa Mystkowskiego
Ubezwłasnowolnienie – charakterystyka instytucji
W europejskiej kulturze prawnej koncepcja autonomii woli osoby fizycznej – czyli po prostu człowieka – stanowi jedno z podstawowych zasad prawa cywilnego. Zasadniczo każdy może kształtować swoją sytuację prawną zgodnie ze swoją wolą. Założenie to chociaż wydaje się oczywiste, to jednak często doznaje ograniczeń.
Ustawodawca unormował tę koncepcję znajduje w początkowych przepisach Kodeksu cywilnego dotyczących zdolności do czynności prawnych. Zgodnie z wyrażonymi tam normami z chwilą osiągnięcia pełnoletności człowiek nabywa pełną zdolność do czynności prawnych. Z chwilą ukończenia lat osiemnastu możemy więc swobodnie dokonywać czynności prawnych, czyli zawierać umowy, nabywać i zbywać prawa oraz zaciągać zobowiązania.
Kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych
Powszechnie wiadomo jednak, że są ludzie, którzy z uwagi na swoje ograniczenia, wynikające z różnych czynników są pozbawione podstawowego przymiotu kształtującego wolną wolę, czyli pełnej świadomości działania. Ograniczenia te mogą być przejściowe lub trwałe, wynikać z mocy prawa, bądź z aktu władzy państwowej np. postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.
Chodzi tu między innymi o niepełnoletnie dzieci, z które wiele czynności prawnych dokonują przedstawiciele ustawowi, którymi są najczęściej rodzice. W istocie, polski ustawodawca pozbawił całkowicie zdolności do czynności prawnych dzieci, które nie ukończyły lat trzynastu. Osoby, które ukończyły lat trzynaście, ale jeszcze nie osiągnęły pełnoletności, legitymują się ograniczoną zdolnością do czynności prawnych. Prawo cywilne wyróżnia zatem różne stopnie rozwoju człowieka, zgodnie z którymi ocenia się jego zdolność do świadomego i swobodnego działania w skomplikowanym świecie prawa.
Analogiczne przesłanki stoją u podstaw ukształtowania instytucji ubezwłasnowolnienia. Kodeks cywilny wyróżnia bowiem dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: ubezwłasnowolnienie częściowe oraz ubezwłasnowolnienie całkowite.
Przesłanki ubezwłasnowolnienia
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, ubezwłasnowolnienie całkowite może być zastosowane wobec osób, które jednocześnie ukończyły lat trzynaście oraz wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie są w stanie kierować swoim postępowaniem.
Ubezwłasnowolnienie częściowe może zaś być zastosowane wobec osoby pełnoletniej
z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
W praktyce Sąd wydaje postanowienia o ubezwłasnowolnieniu częściowym lub całkowitym w stosunku do osób starszych, które wskutek chorób neurologicznych tracą zdolność kształtowania swojej sytuacji prawnej, dlatego że przestają być świadome tego co się wokół nich wydarza np. wskutek zachorowania na chorobę Alzheimera lub różne formy demencji starczej.
Istnieją zatem dwie podstawowe przesłanki, których wystąpienie po stronie osoby podlegającej ubezwłasnowolnieniu jest obligatoryjne. Ubezwłasnowolnić całkowicie można tylko osobę która:
1) ukończyła lat trzynaście;
2) nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem wskutek co najmniej z jednego ze stanów psychofizycznych wymienionych w przepisach ustawy (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania).
Ubezwłasnowolnić częściowo można zaś jedynie osobę, która:
1) osiągnęła pełnoletniość;
2) nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebuje pomocy do prowadzenia jej spraw wskutek co najmniej jednego ze stanów psychofizycznych wymienionych w przepisach ustawy (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania).
Wyżej wymienione przesłanki muszą wystąpić kumulatywnie. Przykładowo, nie można ubezwłasnowolnić częściowo osoby w wieku lat piętnastu.
