adwokat Tytus Mystkowski
Ukończyłem Uniwersytet Jagielloński na Wydziale Prawa i Administracji. Od 2016 r. jestem członkiem Szczecińskiej Izby Adwokackiej. Legitymuję się dziesięcioletnim doświadczeniem w zakresie świadczenia pomocy prawnej. Moje zainteresowania zawodowe koncentrują się w szczególności wokół prawa cywilnego, prawa karnego oraz prawa gospodarczego. Chętnie podejmuję się prowadzenia spraw konsumentów przeciwko bankom i innym instytucjom finansowym.
Odpowiedzialność obdarowanego za zachowek ma charakter subsydiarny, czyli pomocniczy. Dochodzenie przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia w pierwszej kolejności następuje przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej zaś kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, w trzeciej natomiast do osoby obdarowanej.
Osoba uprawniona musi przede wszystkim wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjnego, by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 kodeksu cywilnego.
Odpowiedzialność na podstawie tego przepisu ogranicza się do wartości wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Granice wzbogacenia obdarowanego to pojęcie nieostre. Jego znaczenie konkretyzowane jest przez orzecznictwo. Przyjmuje się, że granice wzbogacenia to różnica między wartością wzbogacenia uzyskanego z darowizny a wartością przysługującego zachowku.
Wzbogacenie się a zachowek
Zgodnie z powszechnym poglądem, na wielkość wzbogacenia mogą wpływać także inne okoliczności niż tylko odnoszące się do samego przedmiotu darowizny. Oceniając czy obdarowany jest nadal wzbogacony, należy porównać stan całego majątku obdarowanego z hipotetycznym stanem, który istniałby gdyby nie doszło do darowizny.
W orzecznictwie wskazuje się, że należy uwzględnić zmiany jakie zaszły w majątku obdarowanego w związku z otrzymaniem darowizny. Wzbogacenie pomniejszają przede wszystkim koszty uzyskania darowizny (taksa notarialna, koszty wpisu do księgi wieczystej, opłaty sądowe, podatki, kwota przeznaczona na nakup przedmiotu późniejszej darowizny, czy wartość ustanowionej służebności)1
W doktrynie przyjmuje się, że uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanych nie tylko sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku (zgodnie z literalnym brzmieniem przepisu), ale także pełnej sumy zachowku w przypadku, gdy nie otrzymał żadnej kwoty z tego tytułu.
Kodeks cywilny nie precyzuje jednak, w jaki sposób należy ustalać wartość owego wzbogacenia. Należy przyjąć, iż wskazane jest odwołanie się w tym zakresie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przy odpowiednim stosowaniu tych przepisów należy przyjąć, że obdarowanego nie zwalnia z odpowiedzialności wyzbycie się wzbogacenia w okresie, w którym powinien on liczyć się z obowiązkiem pokrycia roszczenia o zachowek.
Należy pamiętać o ograniczeniach odpowiedzialności dotyczących osób uprawnionych do zachowku. Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym, jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Aby ustalić maksymalną kwotę odpowiedzialności, należy więc od wartości wzbogacenia odjąć sumę należnego obdarowanemu zachowku.
Co istotne, odpowiedzialność obdarowanego z tytułu konieczności uzupełnienia zachowku nie musi urzeczywistnić się w zaspokojeniu roszczenia o zapłatę zachowku. Obdarowany może bowiem zwolnić się od obowiązku zapłaty tej sumy przez wydanie przedmiotu darowizny.
Darowizna na rzecz uprawnionego do zachowku
Nie można pominąć sytuacji, w której obdarowanym przez spadkodawcę jest uprawniony do zachowku. W takim przypadku, dokonaną na jego rzecz przez spadkodawcę darowiznę zalicza się na poczet należnego mu zachowku. Jeżeli darowizna nie wyczerpuje roszczenia o zachowek w całości, obdarowany uprawniony do zachowku może domagać się jego uzupełnienia.
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Powyższe ma taki wymiar w praktyce, że darowizna dokonana na rzecz jednego z rodziców – będących jednocześnie zstępnymi spadkodawcy – odnosi skutki także wobec ich dzieci.
Sąd Najwyższy uznał, że spadkobierca uprawniony do zachowku odpowiada za zachowek innej osoby tylko do wysokości nadwyżki czystej wartości spadku nad swoim zachowkiem. Podobnie sam ustawodawca przewidział w kodeksie cywilnym sytuację, kiedy to obdarowany jest jednocześnie spadkobiercą lub jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Wartość przedmiotu darowizny
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen
z chwili ustalania zachowku. Powyższe może być problematyczne w szczególności w przypadku darowizn dokonanych przed wielu laty, kiedy to trudno dokładnie określić stan – na przykład nieruchomości – z chwili zawarcia umowy darowizny. W zakresie wyceny nieruchomości aktualne pozostają uwagi sformułowane w moim poprzednim wpisie.
Odpowiedzialność obdarowanych a kolejność darowizn
Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność z tytułu zachowku po spadkodawcy-darczyńcy tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później. Powyższe ustala kolejność obdarowanych w zależności od tego, kiedy spadkodawca dokonał darowizny na ich rzecz.
Przedawnienie roszczeń o uzupełnienie zachowku od obdarowanego
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. W praktyce oznacza to, że z roszczeniem o uzupełnienie zachowku wobec obdarowanego można skutecznie wystąpić w ciągu pięciu lat od śmierci spadkodawcy.
Podsumowanie
Konkludując, odpowiedzialność obdarowanego za zachowek ma charakter ściśle pomocniczy. Obdarowany jest bowiem odpowiedzialny z tytułu zachowku po spadkodawcy tylko wówczas, gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Uprawniony może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Godnym uwagi jest, że obdarowany jest obowiązany do zapłaty sumy z tytułu roszczenia o zachowek tylko w granicach wzbogacenia, jakie uzyskał na skutek darowizny. Do analizy, czy w danej sytuacji i od konkretnej osoby możemy dochodzić zachowku pomocne będzie skorzystanie z wiedzy i doświadczenia pełnomocnika – najczęściej adwokata lub radcy prawnego, który prowadzi sprawy spadkowe.
1Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 grudnia 2013 r. I ACa 1389/13, LEX nr 1461229.
