aplikantka adwokacka Julia Wachowicz
Ukończyła kierunek prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego z wynikiem bardzo dobrym. Wielokrotna stypendystka Rektora dla najlepszych studentów. W czasie studiów członkini Koła Lege Artis. Od 2019 r. aplikantka adwokacka w Szczecińskiej Izbie Adwokackiej. Legitymuje się pięcioletnim doświadczeniem w zakresie świadczenia usług prawniczych. Swoje pierwsze zawodowe doświadczenia zaczęła zdobywać w 2015 roku, kiedy zaczęła praktykować w szczecińskich kancelariach adwokackich. Z uwagi na biegłą znajomość języka niemieckiego obsługuje niemieckojęzycznych klientów kancelarii.
Jak już to było opisywane w poprzednich dwóch artykułach (Postępowanie spadkowe – od czego zacząć? oraz Tryby działu spadku […]), postępowanie działowe może nastąpić w różnych trybach. W niniejszym artykule poddaję analizie możliwość dokonania tzw. testamentowego działu spadku.
Testamenty zwykłe – pisemny, notarialny i allograficzny
Spadkodawca może sporządzić testament, a zatem dokument, w którym dokonuje rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Testament może przybrać różne formy. Spadkodawca może sporządzić testament pisemny w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Są to elementy obligatoryjne, bez których testament taki będzie nieważny. Testament notarialny musi być sporządzony w formie aktu notarialnego przez notariusza.
Spadkodawca może sporządzić również testament tzw. allograficzny. Następuje to w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia.
Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Powinien być on podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez obecnych świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to w nim zaznaczyć ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w ten sposób.
Powyżej opisane formy testamentu są testamentami tzw. zwykłymi. Wyróżnia się nadto szczególne formy testamentu, do których należy testament ustny, podróżny i wojskowy.
Testament ustny
Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.
W wypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można tego dokonać w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Testament podróżny
Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania i pismo to
w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca.
Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.
Testament szczególny (ustny, podróżny oraz wojskowy) traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Opisane formy testamentu są jedynymi, w jakich spadkodawca może dokonać rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Prawo nie przewiduje innych form, zatem sporządzenie testamentu w każdej innej formie będzie zasadniczo nieważne, co zaś pociągać będzie za sobą dziedziczenie według porządku przewidzianego ustawą.
Wola spadkodawcy a dział spadku
Samo sporządzenie testamentu i rozrządzenie za jego pomocą majątkiem nie determinuje jeszcze działu spadku między osoby w nim wskazane. Koniecznym jest przeprowadzenie postępowania działowego. Wyrażenie woli w tym zakresie przez spadkodawcę sporządzającego testament stanowi jednakże asumpt do dokonania działu, albowiem jedną z zasad prawa spadkowego jest realizacja woli spadkodawcy w jak najszerszym, możliwym i przewidzianym przez prawo zakresie.
Obowiązuje bowiem zasada favor testamenti, która oznacza, że w sytuacji, gdy testament można rozmaicie rozumieć, to wówczas należy przyjąć taką interpretację, która pozwala utrzymać w mocy rozrządzenia spadkodawcy oraz nadać im rozsądną treść.
Sąd Najwyższy wskazał, że wola spadkodawcy jest na tyle istotna, że ogłoszeniu podlega każdy dokument, który przedstawia się jako rozrządzenie ostatniej woli spadkodawcy, niezależnie od jego ważności. Kwestia ważności tego dokumentu, jako testamentu mogącego być podstawą dziedziczenia, rozważana jest dopiero w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku w ramach obowiązków nałożonych na sąd spadku.
Według bowiem ustalonego dorobku orzeczniczego sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, ostatnia wola spadkodawcy może być wyrażona nawet w liście skierowanym do osoby trzeciej, jeżeli wykazuje on niezbędne cechy testamentu własnoręcznego (Postanowienie SN z 14 grudnia 1998 r. (III CSKN 76/98), niepubl.), którym jest data, podpis oraz własnoręcznie spisana treść.
Granice testowania są jednak określone bardzo szeroko przez ustawę. Jako ograniczenia wskazać trzeba na formę testamentu, omówione powyżej, oraz prawo do zachowku. Roszczenie o zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy w przypadku nieuwzględnienia ich w testamencie.
Prócz rozrządzeń w testamencie dotyczących tego co, komu po sobie pozostawić, w dokumencie tym dokonać można nadto zapisu – zwykłego, a także windykacyjnego, można dokonać wydziedziczenia, ustanowić polecenie czy wykluczyć potencjalnych spadkobierców ustawowych od dziedziczenia, przy jednoczesnym braku powołania w te miejsce innych spadkobierców, czyli sporządzić tzw. testament negatywny.
Rozwiązaniem gwarantującym testatorowi to, że po jego śmierci określony przedmiot trafi do wskazanej osoby jest zapis windykacyjny. Jest to o tyle ciekawe rozwiązanie prawne, że z chwilą otwarcia testamentu, które następuje z chwilą śmierci spadkodawcy, wskazany przedmiot staje się własnością zapisobiercy windykacyjnego. Zapis windykacyjny może zostać dokonany wyłącznie w formie aktu notarialnego.
Zapis windykacyjny przyznaje zatem spadkodawcy dużą swobodę w tym, by dokonać działu spadku zgodnie ze swoją wolą. Na zapisobierców windykacyjnych spoczywać będzie ewentualny, późniejszy obowiązek spłaty osób, którym przysługuje zachowek, a które zostały pominięte przez zmarłego.
Testament a dział spadku
Podsumowując powyższe rozważania dojść należy do wniosku, że choć wyrażenie swej ostatniej woli w formie testamentu jest istotne dla przebiegu postępowania działowego, gdyż przede wszystkim należy brać pod uwagę zamiar testatora, to przepisy nie powodują, że sąd spadku zawsze musi dokonać działu zgodnie z jego treścią. Testament stanowi asumpt do przeprowadzenia działu spadku, gdyż należy dążyć do odzwierciedlenia woli zmarłego w jak najszerszym zakresie.
Nie można jednak przy tym pomijać bezwzględnie obowiązujących przepisów, np. co do formy testamentu lub tych, które odnoszą się do zachowku. Zawsze koniecznym jest dokonanie działu w formie umowy (pisemnej lub notarialnej) lub w wyniku postępowania sądowego, które zakończyć się może ugodą albo postanowieniem. Należy pamiętać, że testament nie jest samodzielnym dokumentem stwierdzającym prawa osób w nim wskazanych do całości spadku lub poszczególnych jego składników.
